مسجد حضرت آیت الله شفیعی اهواز

تفسیر المیزان اثر ارزشمند علامه سید محمدحسین طباطبایی فیلسوف، حکیم متاله و مفسر بزرگ قرآن تاریخ معاصر ما است. وی در سال 1281 هـ. ش در روستای شادگان از توابع تبریز به دنیا آمد. در سال 1304ش برای تکمیل تحصیلات رهسپار نجف می‌شود و نزد عالمان بزرگی همچون آیت‌الله محمد حسین غروی اصفهانی، آیت‌الله محمد حسین نائینی، آیت‌الله حجت کوه کمره ای، آیت‌الله حسین بادکوبه ای، آیت‌الله ابوالقاسم خوانساری و آیت‌الله سید علی قاضی به کسب علم پرداخت. پس از نیل به مقام اجتهاد، در سال 1314ش به زادگاه خویش، تبریز باز می‌گردد و در سال 1325ش عازم قم شده و در آن شهر رحل اقامت می‌افکند. علامه طباطبایی از این زمان تا پایان حیات خود، ضمن تدریس دروس فلسفه و تفسیر در حوزه علمیه قم، به کار نگارش تفسیر المیزان می‌پردازد و آن را پس از نزدیک به بیست سال تلاش، در شب قدر 23 رمضان سال 1392ق (1350ش) به پایان می‌رساند. وی در روز 24 آبان ماه 1360 هـ. ش چشم از جهان فروبست و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه در قم به خاک سپرده شد. غیر از تفسیر المیزان، از دیگر آثار وی می‌توان به اصول فلسفه و روش رئالیسم، بدایه الحکمه، نهایه الحکمه و شیعه در اسلام اشاره کرد.

تفسیر المیزان

اساس کار تفسیر المیزان، بر قاعده «تفسیر قرآن به قرآن» است. بدین معنا که معیار اول برای تفسیر قرآن، خود قرآن است؛ علامه طباطبایی معتقد است، وقتی قرآن خود را «تبیاناً لِکُلّ شیء» (روشنگر هر چیز) معرفی می‌کند، چطور ممکن است برای بیان معنا و مقصود خود محتاج به غیر خود باشد. آری، قرآن دارای ظاهر و باطن است و ما در فهم تاویل و باطن قرآن نیازمند شارحان و مفسران حقیقی قرآن، پیامبر و امامان معصوم هستیم ولی فهم ظاهر آیات منوط به غیر قرآن نیست.

در جایی که آیات محکم قرآنی می‌تواند دیگر آیات دشوار و متشابه را تفسیر و تبیین نماید، اسباب نزول، آراء مفسران و روایات منقول در درجه دوم اعتبار قرار می‌گیرد.

روش علامه طباطبایی یک روش ابداعی نبوده و پیشتر هم وجود داشته است اما با تفاوت بسیار، و علت اینکه تفسیر ایشان به تفسیر قرآن به قرآن مشهور شد این است که ایشان عنایت فراوانی روی این روش داشته‌اند اما در تفاسیر دیگر کمتر از این روش استفاده شده است. بنای تفسیر المیزان بر این است که در هر آیه این روش پیاده شود و به این روش پابنده بوده است.

در این روش مولف ابتدا مجموعه چند آیه از یک سوره را که سیاق واحدی دارد، ذکر می‌کند و به کمک کتابهای لغت و استعمالات لغت در آیات دیگر به بیان معنای مفردات، وجوه اشتقاق و مباحث لغوی می‌پردازد؛ سپس در بخش «بیان آیات»، به تفکیک هر آیه، کار تفسیر و تبیین مفاهیم را پی می‌گیرد و این جاست که ـ در مواردی که لازم است ـ به نقل و نقد آراء مفسرین بزرگ اعم از شیعه یا سنی می‌پردازد؛ در پایان نیز، بخشی را با عنوان «بحث روایی» به بررسی و نقد روایات فریقین درخصوص آیات مورد نظر اختصاص می‌دهد.

همچنین مولف در خلال تفسیر، به تناسب موضوع، مباحثی تحلیلی ـ توصیفی با رویکردهای فلسفی، اجتماعی، تاریخی و یا علمی مطرح می‌کند که در مجموع، تلاشی برای شرح آیات است.

با توجه به تسلط علامه طباطبایی بر علوم مختلف، تفسیر المیزان رویکردی جامع داشته و در زمینه‌های مختلف دینی وارد بحث شده است. وی با دقت نظر و تسلط شگفتی که بر قرآن دارد، بارها و در جای جای المیزان با قرار دادن آیات هم سیاق در کنار یکدیگر، ضمن اقامه دلایل عقلی و استشهاد به براهین قرآنی به تبیین مفاهیم و ذکر مصادیق آیات می‌پردازد. تفسیر المیزان به جهت انصاف علمی، اتقان روش و دقت مضامین، از سوی شیعه و سنی در ایران و جهان اسلام همواره محل توجه و اقبال بوده است.

ویژگی‌ها

مهمترین ویژگی المیزان همان جنبه تفسیر قرآن به قرآن است. در تفاسیر سابق معمولا اگر آیه‌ای احتمال چند معنا را داشت مفسّر احتمالات را نقل می‌کرد بدون اینکه ترجیحی بین آنها بدهد اما امتیاز المیزان این است که یکی از آن چند معنا را با کمک آیات دیگر یا قرائن موجود در خود آیه ترجیح داده و مقصود را روشن می‌نماید. پنان که ایشان اصطلاحات دینی و قرآنی مانند استجابت دعا، توحید، توبه، رزق، برکت، جهاد، احباط... را نیز با کمک آیات در خلال بحث توضیح می‌دهد. در گذشته مرسوم نبوده مفسران آیات یک موضوع را کنار هم بگذارند و آنها را جمع بندی کرده و نتیجه گیری کنند، اما مرحوم علامه در موارد بسیاری چنین کاری کرده‌اند. مثلا کل آیات مربوط به احباط را جمع کرده و نتیجه می‌گیرد که معنی احباط در قرآن چیست.

یکی از امتیازات مهم المیزان قصص قرآن آن است. علامه همه آیاتی که در سوره‌های مختلف در این زمینه آمده را یکجا جمع و تفسیر کرده‌اند و در موارد دیگر که در قرآن به همان مطلب اشاره می‌کند گذرا اشاره می‌کند. برای دانستن قصص انبیا، کار ایشان یکی از بهترین منابع است. علاوه بر اینکه وی کتب عهدین را هم با قرآن مقایسه نموده و موارد تحریفی آنها را مشخص می‌کند.

از مسائل بارز در تفسیر المیزان، توجه به شبهات و اشکالات مخالفان و نقد و بررسی آنها از یک سو و تلاش برای انطباق دین با تحولات زمان و عنایت به بحثهای علمی و فلسفی و کلامی از سوی دیگر است.

ترجمه تفسیر

اصل تفسیر المیزان در بیست مجلد (حدود 8000 صفحه) و به زبان عربی نگاشته شده است. ابتدا جمعی از فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم به ترجمه کتاب پرداخته، آن را در 40 مجلد (حدود 16000 صفحه) به فارسی برگرداندند، اما از آنجا که نیمی از کتاب به قلم آیت‌الله سید محمد باقر موسوی همدانی ترجمه شده بود، به توصیه علامه طباطبایی، باقی مجلدات کتاب یک بار دیگر به وسیله ایشان به زبان فارسی برگردانده شد.

متن عربی کتاب توسط دارالکتب الاسلامیه در تهران (1375 هـ. ق) و موسسه الاعلمی در بیروت (1382 هـ. ق و 1417 هـ. ق)، و متن فارسی کتاب توسط موسسه دارالعلم قم، کانون انتشارات محمدی تهران و دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) مکرر به چاپ رسیده است.

این تفسیر ارزشمند تاکنون به زبان‌های گوناگونی از جمله فارسی، انگلسیی، اردو، ترکی و اسپانیولی ترجمه شده است.

مرجع: روزنامه جمهوری اسلامی