مسجد حضرت آیت الله شفیعی اهواز

حضرت آیت‌الله سید علی شفیعی در چهارمین جلسه تفسیر خود که شامگاه گذشته ۲۲ تیرماه تشکیل شد به بیان تفسیر مختصری از آیه «بسم‌الله الرحمن الرحیم» پرداخت و گفت: قرآن شریف قابل ترجمه کردن نیست؛ قابل تفسیر و تشریح است؛ به علت اینکه کلماتی در قرآن هست که مرادف فارسی ندارند و نمی‌توانند داشته باشند.

وی ادامه داد: مثلاً در آیه «بسم‌ الله الرحمن الرحیم» کلمه اسم در فارسی به «نام» ترجمه می‌شود و این درست نیست. بنابراین وقتی این آیه را «به نام خداوند بخشنده مهربان» ترجمه می‌کنند، کلمه نام ترجمه نادرستی است، چون کلمه اسم مفهومی از «سموّ»(بلندی) دارد و بر سموّ صاحب نام دلالت می‌کند.

مؤلف کتاب بیان و تبیان در علوم قرآن ادامه داد: کلمه «اسم» در زبان عربی معنای تعظیم صاحب نام را در ضمن خود دارد. لهذا کلمه اسم، لفظی است همراه با معنای احترام و تعظیم برای انسان است در صورتی که کلمه «نام» چنین معنایی با خود همراه ندارد از این رو نمی‌تواند ترجمه کلمه اسم باشد؛ اما چون در زبان فارسی لفظ مرادف دیگری وجود ندارد؛ ناچار از آن استفاده می‌شود.

حضرت آیت‌الله شفیعی گفت: همچنین در ذیل آیه «بسم‌ الله الرحمن الرحیم» کلمه «رحمن» به معنای بخشنده نمی‌آید و «رحیم» نیز به معنای مهربان نیست، اینها ترجمه صحیحی نیست. این دو کلمه از رحمت و شفقت است نه از بخشندگی. در بُعد تفسیری، «رحمن» خداوندی است که دارای نعمت‌های عام و «رحیم» به معنای خداوندی است که مهربان است و مخصوص نعمت‌هایی است که در آخرت به بندگان خاص عنایت می‌کند.

این عالم دینی ادامه داد: از این رو بخشنده و مهربان ترجمه رحمان و رحیم قرار نمی‌گیرند. در زبان عربی مفاهیمی هست که در زبان فارسی نیست اما چاره‌ای نیست و باید این کلمات را در مقابل آن کلمات را قرار دهیم. لذا قرآن قابل شرح و تفسیر است نه ترجمه.

متولی کتابخانه تخصصی معارف اهل بیت(علیهم السلام) اهواز افزود: ترجمه‌های زیادی از قرآن به عمل آمده است؛ از جمله ترجمه مرحوم علامه الهی‌قمشه‌ای که بهترین ترجمه‌های فارسی است. ترجمه قرآن مرحوم محمدکاظم معزی، ترجمه آیت‌الله رسولی محلاتی، ترجمه آیت‌الله مکارم، ترجمه فارسی حداد عادل و... اینها همه قرآن را ترجمه کرده‌اند. اما آن ترجمه دقیقی که برای مفاهیم قرآن بتوان نام برد، نداریم. چاره‌ای هم نداریم؛ بالاخره برای افرادی که زبان عربی نمی‌دانند این ترجمه‌ها لازم است، اما دانستن این نکته هم مهم است که قرآن را باید تفسیر کرد تا ابعادش روشن شود.

حضرت آیت‌الله شفیعی اظهار کرد: نکته دیگر، روایتی است که مرحوم شیخ صدوق در عیون‌الاخبار الرضا آن را بیان کرده است. حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) از پیامبر خدا(ص) نقل می‌کنند که ایشان فرمود: خداوند فرمود: وقتی بنده بگوید «بسم‌الله الرحمن الرحیم» و کار خود را با نام من شروع کند، سزاوار است که من امور او را به اتمام برسانم و احوال او را مبارک گردانم. حدیث نبوی دیگری نیز وجود دارد که می‌فرماید: کاری که با نام خدا شروع نشود، ناقص و ابتر است و ناتمام می‌ماند اما اگر با نام خدا شروع شود، خداوند به وعده‌اش عمل می‌کند و این دلیل بر اهمیت آیه «بسم‌الله الرحمن الرحیم» است.

مؤلف کتاب بیان و تبیان در علوم قرآن ادامه داد: مسأله دیگری که در ذیل این آیه مطرح می‌شود این است که با اینکه کلمه «الله» در بسم ‌الله الرحمن الرحیم است، ذکر «رحمن» و «رحیم» و «رب‌العالمین» برای چیست؟ در پاسخ باید گفت دسته‌ای از مشرکان قریش در مکه قائل بودند خداوند خالق است اما رب الارباب نیست، تربیت و اداره نمی‌کند. می‌‌گفتند خداوند اداره کائنات را به ستارگان و ماه و خورشید سپرده است.

وی خاطرنشان کرد: در قرآن آیاتی داریم که در این رابطه می‌فرماید: «لئن سئلتهم من خلق السماوات و الأرض لیقولّن الله»: اگر از آنها سوالی کنی زمین و آسمان‌ها را چه کسی خلق کرد؟ می‌گویند «الله». مشرکان مکه خداوند را به خالقیت قبول دارند؛ اما او را مدبر امور نمی‌دانند که این شرک است. از بُعد فلسفی، هر کس خالق است، رب هم باید او باشد. نمی‌شود خداوند خالق باشد اما رب الارباب نباشد. چیزی را که خداوند خلق کرده است چه کسی می‌تواند اداره و تربیت کند؟ این است که خداوند متعال در این آیات مبارک هم «الله» را ذکر می‌کند هم «رب» و «رحمان و رحیم» را ذکر می‌کند؛ یعنی ای مردم آن کسی که خداست و خالق است همان رب‌الارباب است، رحمان و رحیم است و همه صفات در یک جا باید جمع شوند.

حضرت آیت‌الله شفیعی ادامه داد: یک مسأله دیگر اینجا وجود دارد که بعد فقهی دارد؛ و آن این است که ما در قرآن ۱۱۴ سوره و ۱۱۴ «بسم‌الله الرحمن الرحیم» داریم(سوره توبه بسم‌الله الرمن الرحیم ندارد؛ اما در سوره نمل ۲ بسم‌الله الرحمن الرحیم آمده است). ۱۱۳ بسم‌الله اول سوره‌ها قرار گرفته است. علمای اهل سنت در این موضوع اختلاف کرده‌اند و «بسم‌الله الرحمن الرحیم» را جزء آیات قرآن نمی‌دانند اما ما روایت صریح داریم که «بسم‌الله الرحمن الرحیم» یکی از ۷ آیه سوره حمد است.

وی با بیان اینکه برخی از اهل سنت آن را از آیات سوره حمد نمی‌دانند؛ افزود: امام فخررازی می‌گوید به تواتر ثابت شده است که علی بن ابی طالب(علیه السلام) در نماز «بسم‌الله الرحمن الرحیم» را بلند می‌خواند. بنابراین در اول هر سوره‌ای گفتن این آیه واجب است. اینها مهماتی است که در شرح آیه «بسم‌الله الرحمن الرحیم» باید بازگو شود.